Stanford Hapishane Deneyi

Sosyal Psikoloji dersi almaya basladim bir kac hafta once. Olaganustu bir programdi, cok zevk alarak yaptigim seylerden biri oldu acikcasi. Cok sey ogrendim, cok emin oldugum seylerin yanlis oldugunu ogrendim. Fakat butun kurs boyunca beni en cok etkileyen Philip Zimbardo'nun 1971 yilinda Stanford Universitesinde yaptigi hapishane deneyi oldu. Deney rastgele secilmis kisiler uzerinde yapiliyor. Gazete ilaniyla geliyor denekler. Hicbirinin psikolojik tespit edilir sorunu yok deneye baslamadan once. Bir kisim universite ogrencisine mahkum rolu, bir kismina da gardiyan gorevi veriliyor. Her iki grup da cok kisa surede rolune adapte oluyor. Aslinda 2 hafta surmesi ongorulen deney sadece 6 gun devam edebiliyor. Zimbardo'nun o donemdeki kiz arkadasi, simdiki esi olan kisinin, sen cilginsin demesiyle Zimbardo'da kendisinin hapishane yoneticisi rolune kendini kaptirdigini farketmesi, gardiyanlarin sadistik davranislar sergilemeyi gelistirmesi, mahkumlarin ciddi psikolojik sorunlar yasamasi neticesiyle iptal ediliyor. Sadece deneye katilan ogrenciler degil, ogrencilerin ailelerinin de Zimbardo'ya yazdiklari mektuplarda bu oyuna nasil da dahil olduklarini izlemek son derece sasirticiydi. Mesela bir annenin mektubunu su numarali mahkumun annesi diye bitirmesi orneginde oldugu gibi.

Konuya iliskin videoyu seyretmem bittiginde bayagi bir sure kendime gelemedim. Sadece 6 gun surmustu deney. Deney oldugu biliniyordu. Denekler gonullu gelmislerdi. Herkes bunun iki hafta icinde bitecegini biliyordu. Ama butun bunlara ragmen herkes aileler dahil, deneyi hazirlayan Zimbardo dahil herkes rolune kaptirmisti kendisini.

Bir onceki yazida da yazdigim gibi hayat boyunca istedigimiz veya istemedigimiz pek cok rol veriliyor oynamamiz icin. Kendimizi ne kadar bu rollerle eslestiriyoruz? Kendimizi ne kadar kaybediyoruz oyunun icinde? Annelik rolu verilmis simdi, bu rolu nasil oynuyorum? Bu rolum biterse kim kalacagim? Ya da evlat rolum. Babam vefat etti, annem vefat ettiginde ne olacak rolume? Bu rol oynanirken neler ogreniyorum?

Hapishane deneyini ilk terkedenlerden biri daha sonra psikoloji okumayi secmis mesela. Cunku kendisinin bu kadar zayif oldugunu bilmiyormus o gune kadar ve o gordugu delirmenin ince cizgisinin ne oldugunu anlamak istemis, daha derinden ogrenmek istemis.

Biz rollerimizi oynarken, kendimize dair neler kesfediyoruz?

Cok anlatacagim sey yok. Eger deneyi seyredebilirseniz seyredin. Sonra mumkunse Das Experiment'i seyredin. Bu konuya benzer birbaska deneyden esinlenmis bir film. Ve sonra siz de yatirin rollerinizi masaya. Bakin tek tek. Kendinizi rolunuze cok kaptirmis olabilir misiniz? Anneyseniz herkese annelik mi yapiyorsunuz benim gibi? Veya belki de ogretmensiniz, ve isinizden sonra da ogretmekten alamiyorsunuz kendinizi. Bakin iste. Mikroskop altinda. Sonra rollerinizi bir yana birakip, Ben Kimim diye sorun? Bu rolum olmasa nasil biriyim? Ona da bakin uzun uzun. Sonra onu da birakin eger yapabilirseniz. Sonunda ise kalan gercekle basbasa kalin, ASKla..

PS. Konu uzerine baska bir okuma yapmak isterseniz http://dunyalilar.org/standford-hapishane-deneyi.html